Quân cờ vua không còn hình người từ khi nào? Đây là câu hỏi thú vị cho những ai yêu thích môn thể thao trí tuệ này. Quá trình chuyển đổi từ quân cờ hình người sang hình khối trừu tượng trong cờ vua kéo dài hơn 1.500 năm, phản ánh sự thay đổi trong văn hóa, tôn giáo và thẩm mỹ của con người. Để hiểu rõ hơn về sự thay đổi này, chúng ta cần nhìn lại lịch sử phát triển của cờ vua qua các thời kỳ.
Khởi nguồn từ trò chơi Chaturanga
Cờ vua có nguồn gốc từ Ấn Độ vào thế kỷ thứ 6, với trò chơi Chaturanga, nghĩa là “bốn đơn vị quân” gồm xe, mã, tượng và bộ binh. Các quân cờ thời kỳ đó được thiết kế với biểu tượng rõ ràng: ngựa có đầu ngựa, xe là chiến xa, và tượng là chiến binh cầm giáo. Trò chơi này phản ánh trật tự xã hội và quân đội đương thời.
Sự thay đổi khi cờ vua du nhập vào Ba Tư
Sau khi lan truyền đến Ba Tư, tương ứng với Iran ngày nay, trò chơi được gọi là Shatranj. Người Ba Tư duy trì việc tạo hình quân cờ theo hình tượng nhà vua và binh sĩ, qua đó phản ánh cấu trúc xã hội và tổ chức quân đội của thời kỳ ấy. Ở thời kỳ ấy, nghệ thuật chạm khắc người và động vật được chấp nhận rộng rãi, không gặp phản đối trong xã hội. Trong giai đoạn này, cờ vua được xem như một trò chơi mô phỏng chiến trận, nơi người chơi vào vai nhà vua điều khiển binh lính.
Biến động lớn khi Hồi giáo mở rộng ảnh hưởng
Những biến động lớn xuất hiện khi Hồi giáo mở rộng ảnh hưởng sau thế kỷ VII. Trong kinh Qur’an và truyền thống Hồi giáo, việc tạc tượng hay mô phỏng hình người, động vật chỉ được dành riêng cho Thượng đế. Khi cờ vua du nhập vào khu vực Arab, trò chơi vẫn được ưa chuộng. Tuy nhiên, các thợ khắc buộc phải tìm cách ẩn đi hình dáng con người để tránh bị coi là vi phạm tôn giáo. Kết quả là, các quân cờ dần được giản lược thành những hình trụ, khối hoặc tháp nhỏ, chỉ khác nhau về chiều cao và hoa văn. Từ đó, cờ vua bắt đầu mất hình dạng con người.
Quá trình “Kitô hóa” cờ vua ở châu Âu
Cờ vua được du nhập vào Tây Ban Nha và Nam Âu thông qua người Arab. Người châu Âu nhanh chóng bị thu hút, nhưng ban đầu họ vẫn sử dụng phiên bản không có hình người. Tuy nhiên, vào thế kỷ 12 và 13, dưới thời Trung Cổ, cờ vua dần được “Kitô hóa”. Các nghệ nhân phương Tây bắt đầu khôi phục hình dáng con người trên quân cờ, đặc biệt trong các bộ cờ dành cho tầng lớp quý tộc. Những bộ cờ thời kỳ này thường được chế tác từ ngà voi hoặc gỗ quý, mô phỏng vua, hoàng hậu, hiệp sĩ, giáo sĩ và lính bộ. Nổi tiếng nhất là bộ cờ Lewis (Lewis Chessmen), được phát hiện ở Scotland và có niên đại khoảng từ năm 1150 đến 1200.
Cách mạng thẩm mỹ giữa thế kỷ 19
Cờ vua với hình dáng con người từng phổ biến ở châu Âu suốt nhiều thế kỷ. Tuy nhiên, đến thế kỷ 19, một cuộc cách mạng về thẩm mỹ đã diễn ra. Năm 1849, tại London, Hiệp hội Cờ vua Anh tổ chức một cuộc thi thiết kế nhằm tạo ra bộ cờ tiêu chuẩn cho các giải đấu quốc tế. Người giành chiến thắng trong cuộc thi là Nathaniel Cook, nhà thiết kế nội thất uy tín. Ông đề xuất bộ cờ mới với các đường nét thanh lịch, cân đối, không mô phỏng khuôn mặt hay hình dáng con người thực. Mỗi quân cờ chỉ mang biểu tượng gợi nhớ: mã có đầu ngựa, xe là tháp hình lâu đài, tượng là đầu chóp có khe, còn hậu và vua được phân biệt bằng vương miện và thập giá.
Bộ cờ Staunton – chuẩn mực quốc tế
Bộ cờ này được nhà sản xuất John Jaques & Son đưa ra thị trường với tên gọi Staunton, theo tên của Howard Staunton, nhà vô địch thế giới không chính thức, người đã quảng bá và bảo chứng cho thiết kế. Từ đó, bộ cờ Staunton trở thành chuẩn mực quốc tế và được Liên đoàn Cờ vua Thế giới (FIDE) công nhận đến ngày nay. Như vậy, kể từ giữa thế kỷ 19, các quân cờ vua chính thức không còn mang hình dáng con người.
Lý do quân cờ không còn hình người
Việc loại bỏ hình dáng con người trên quân cờ không chỉ xuất phát từ tôn giáo hay thẩm mỹ, mà còn mang tính thực dụng. Trước hết, các quân cờ trừu tượng dễ sản xuất hơn, bền hơn, nhẹ hơn và thuận tiện cho thi đấu cũng như vận chuyển. Sự chuẩn hóa còn giúp giảm nhầm lẫn trong các giải đấu, bởi trước đây, mỗi bộ cờ hình người đều có phong cách riêng, dễ gây khó khăn cho người chơi quốc tế. Những hình khối đơn giản này phản ánh tinh thần logic và trừu tượng của cờ vua hiện đại, nhấn mạnh đây là trò chơi trí tuệ hơn là biểu tượng của giai cấp.
Cờ vua – môn thể thao trí tuệ toàn cầu
Việc loại bỏ hình người cũng góp phần làm cho cờ vua trở nên phổ biến hơn. Trong một thế giới đa tôn giáo và đa văn hóa, việc sử dụng hình người có thể gây phản cảm hoặc bị cấm ở một số nơi. Thiết kế Staunton trung lập, không mang tính tôn giáo hay quốc tịch, vì vậy đã trở thành biểu tượng toàn cầu. Nhờ đó, cờ vua vượt qua ranh giới giữa phương Tây và thế giới Hồi giáo, trở thành một ngôn ngữ chung của trí tuệ. Đến nay, Liên đoàn Cờ vua Thế giới (FIDE) đã có 201 thành viên, và hàng trăm triệu người trên thế giới chơi cờ vua mỗi năm.
Nghệ thuật và sưu tầm cờ vua
Tuy nhiên, hình tượng con người trên quân cờ vẫn không hoàn toàn biến mất. Trong lĩnh vực nghệ thuật và sưu tầm, nhiều nghệ nhân vẫn chế tác các bộ cờ theo phong cách tượng nhỏ, chẳng hạn như bộ cờ Napoleon, Chiến tranh Thế giới, Star Wars hay Harry Potter. Những bộ cờ này chủ yếu mang tính trưng bày và không dùng trong thi đấu, nhưng chúng phản ánh nhu cầu của con người trong việc kể chuyện thông qua hình tượng trên bàn cờ. Tại đó, các quân cờ trở thành những nhân vật, không chỉ đơn thuần là các ký hiệu.
Câu hỏi “Quân cờ vua không còn hình người từ khi nào” đã được giải đáp qua bài viết này. Sự thay đổi này không chỉ phản ánh sự tiến hóa của môn thể thao trí tuệ mà còn là minh chứng cho sự thích ứng của con người với các yếu tố văn hóa, tôn giáo và thẩm mỹ trong suốt lịch sử. Hãy cùng theo dõi và khám phá thêm về thể thao trí tuệ để hiểu rõ hơn về môn cờ vua và những biến đổi thú vị của nó.